Hastane öncesi acil sağlık hizmetleri (HÖ-ASH); afet, kaza ya da hastalık sonucunda acil yardıma ihtiyaç duyan hastalara hastane öncesi sağlık çalışanları tarafından değerlendirilmesi, ilk tedavilerinin yapılması ve güvenli bir şekilde hastaneye nakledilmesini kapsar. Modern sağlık sistemlerinin temel yapı taşlarından birini oluşturan bu hizmetlerin esas amacı, hastaların morbidite ve mortalite oranlarının azaltılmasını sağlamaktır.¹

HÖ-ASH tarihi, Napolyon’un baş cerrahı Barron Larrey’in, yaralı askerleri hızlıca hastanelere götürerek ölüm oranlarını düşürdüğü 18. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri’nde HÖ-ASH sistemi resmen 1966 yılında, travma mağdurlarının motorlu taşıt kazalarından acil bakımına odaklanan Ulusal Karayolu Trafik Güvenliği Yasası’nın geçmesiyle başlamış ve HÖ-ASH sistemlerinin geliştirilmesi için hükümet fonu bağlamıştır. Ülkemizde ise kara ambulansı, Sağlık Bakanlığı bünyesinde ilk kez 1985 yılında hizmet vermeye başlamıştır.

İyi bir HÖ-ASH sisteminin kurulması için 4 temel kural vardır:

• Sistem dizaynı
• Operasyonel politika ve kurallar
• Hasta bakım protokolleri
• Tıbbi yönetim

HÖ-ASH sisteminin başarılı olabilmesi için sistemin tüm çarklarının çok iyi çalışması gerekir. Sistemin her basamağının birbiri ile iletişim halinde olması ve olası acil durumda hazır hale geçerek kendi görevini yapması gerekir.

Akut koroner sendrom, hastane öncesi kardiyak arrest ve inme gibi zaman duyarlı hastalıklarda her saniye hasta sağ kalımı için önemlidir. Bu hastaların hayatta kalabilmesi için sadece iyi bir HÖ-ASH, mükemmel bir acil servis müdahalesi, eksiksiz bir anjiografi ya da kaliteli bir yoğun bakım süreci tek başına yeterli değildir. Bu hastalar için eksiksiz tam bir organizasyon gereklidir. Sistem dizaynı, zaman duyarlı hastalıkları olan hastalara ilk müdahalelerinden kesin tedavilerine kadar geçen sürede, güncel rehberler eşliğinde tedavilerin düzenlendiği ve hastane öncesi–> acil servis–> hastane içi organizasyonunun sağlandığı algoritmalar bütünüdür. Sistem dizaynının amacı, hasta bakımında rol üstlenen paydaşları işbirlikçi bir şekilde bir araya getirerek mortalite ve morbiditeyi azaltmaktır. ²

Özellikle hasta sayılarının binleri bulduğu büyük şehirlerdeki HÖ-ASH, zaman duyarlı hastaları ilk müdahalelerinden sonra mutlaka en kısa zamanda en uygun hastaneye ulaştırmak zorundadırlar. Hastaların hastaneler arası nakli (ikincil nakil) daha uzun süre aldığından bu hastalar için kaliteli bir organizasyon yapmak günümüzde kaçınılmazdır.

Hastane öncesi organizasyonlar sadece HÖ-ASH değil, hastane acil servis, anjiografi ünitesi, yoğun bakım ve ameliyathanelerinin de dahil edildiği zorlu bir süreçtir. Bu organizasyonun il çapında yapılması ise hastaların hayatını kurtarmak için çok önemlidir. Bu organizasyonlar aynı zamanda özellikli hastanelerin diğer hastalarla gereksiz meşgul edilmemesini sağlayarak hedefe yönelik hizmet verilmesini sağlar.

HÖ-ASH organizasyonları özellikleri

• Zaman duyarlı her hastalığa özel saha tanı kılavuzları oluşturulmalı
• Tanı için İl Ambulans Servisi Komuta Kontrol Merkezi (KKM) ile iletişim sağlanmalı
  • Acil uzmanları KKM bünyesinde görev alarak HÖSH’ne büyük katkı sunabilirler
  • Teletıp uygulamaları tanı için oldukça efektif kullanılabilir
• Bu hastaların ilk ve acil müdahaleleri için tedavi rehberleri oluşturulmalı
• Zaman duyarlı hastalıklara özel il çapında nöbetçi hastaneler belirlenmeli ve hastaların ilgili merkezlere yönlendirilmesi sağlanmalı
• Hastane acil servisleri ve ilgili konsültan hekimleri hasta yönlendirilmeden bilgilendirilerek hazır olmaları sağlanmalı
• Bu hastalar için hastanelerin mutlaka ilgili servis ya da yoğun bakımlarında boş yer bulundurması sağlanmalı
• Akut süresi geçmiş hastaların ise diğer hastanelere yönlendirilerek hasta yoğunluğunun dağıtılması sağlanmalı

HÖ-ASH organizasyonları dünyada etkin biçimde uygulanmaktadır. American Heart Association (AHA), Mission:Lifefine^® projesi ile HÖ-ASH organizasyonlarını standardize etmeye çalışıyor. Literatür taramalarımda ise birçok ülkenin hatta şehrin kendi organizasyonunu oluşturduğunu gördüm. Tüm ülkelerin hatta illerin yapısının farklı olduğu göz önüne alınırsa aslında doğru olan sistem bu olduğunu düşünüyorum.³

Sonuç olarak HÖ-ASH, maalesef yanlış anlaşılan kap götür sisteminden ibaret değildir. Hastaların ilk müdahalesi yapıldıktan sonra uygun hastaneye götürülmeleri morbidite ve mortaliteyi azaltmak için esastır. Bunu başarabilmek ise hem mevzuat hem de hastane öncesi ve hastane yöneticilerinin desteğini gerektirir.